सुखाची (रिकामी) ओंजळ

 आमची दुपारची जेवणाची सुट्टी झाली. रोजच्या सारखं आम्ही ऑफिसचे दार थोडं लोटून घेतलं. आम्ही जेवायला सुरुवात करणार तेवढ्यात एक २०-२२ वर्षांची महिला/मुलगी ३ लेकरांना घेऊन आत आली. एक कडेवर आणि बाकीची दोघं असतील २ आणि ३ वर्षाची. अंगात मळकट, कळकट कपडे. कपडे म्हणण्या सारखं काही नव्हतं. खूप ठिकाणी फाटलेली साडी तिने कशीतरी स्वतःभोवती गुंडाळली (नेसली) होती. मुलं तर उघडी नागडी होती. त्या बाईची अवस्था बघवत नव्हती. शरीरावर खूप ठिकाणी मारल्याच्या जखमा, खुणा होत्या. कपाळावरची जखम ताजी होती. खोक पडली होती. त्यातून रक्त येत होतं. ती बाई इतकी बारीक, थकलेली आणि अशक्त होती, कि ती कशीतरी ऑफिसमध्ये आली आणि मटकन खाली बसली. तिच्यात बोलायचे पण त्राण नव्हते. आमच्या डब्यातून आधी तिला आणि तिच्या मुलांना खाऊ घातलं. चार घास पोटात गेल्यावर ती पण जरा सावरून बसली.

 

तिने स्वतःची माहिती सांगण्यास सुरुवात केली. "ताई, मी शांता. घोटीच्या जवळच्या एका पाड्यावर बालपण गेलं. घरची खूप गरिबी. आम्ही चार बहिणी, जिवंत. (गर्भापातात ३ भावंड दगावली आणि उपासमारी मुळे दोघे जण) मी सर्वात लहानी. एकबी दिस सुखाचा म्या पाहिला नाय. बाप मजुरीला जायाचा. चार पैके कमवायचा. त्यातील थोडे माझ्या मायला द्यायचा आणि काहीची पिवून यायचा. जे जमेल जसं जमेल तसं चार घास माय खाऊ घालायची. आज  पत्तूर अमी एक दिसबी पोटभर जेवलो नाय. मटण बनवलं नाय म्हणून बाप मायला लय हाणायचा! मग रातच्याला जवळ घ्यायाचा. ती लय वरडायची किंचाळायची. मग थोड्या टायमानी समद शांत व्हायाच. एक दिस माझी माय मरून गेली. बाप आमच्या संग वेगळंच वागू लागला. एक दिस शेजारील पाड्यावरचा महादू आला. बापानी त्याचा कडून पैका घेतलं आणि मोठीला पाठवलन त्याच्या संगती. असं मला पण त्यांनी पैका घेऊन सखाराम संगती लगीन लाऊन पाठवून दिलं. पैका देऊन आणल्यामुळे सखाराम माझ्या संगती हव तसं वागतो. खूप तरास देतो. दिवस रात जीव नकोसा करतो. लहान सहान कारणावरून हाणतो.

पोटभर जेवण नाही. पोर अंगावर पिते. दूध येत नाही. काल रातच्याला पोर भुकेने रडत होती आणि हा अंगाशी ..... मी नाही म्हणाले. त्यांनी हाणल." तिच्या डोळ्यात पाणी होतं आणि चेहेऱ्यावर भीती, घृणा, किळस असे सगळे भाव येऊन गेले. "मला जीव नकोसा झाला. तीन पोरं घेऊन जाऊ कुठे. बाप मागल्या शिम्ग्यातच खपला. जीत्तेपणी त्यांनी काही केलं नाही. आता तर मदत करायचा सवालच नाही. मला माझा नवरा समोर आला तरी घाण वाटते. तीन पोरं घेतली आणि बसले बसमध्ये. कुठे जायाच, काय करायचं, पोरांना कुठे ठेवायचं, मला काही बी ठाऊक नवतं. बस नाशिकला आली म्हणून आले नाशिकला. बसमधून उतरले आणि येड्यावानी इकडे तिकडे बघत होते. सखाराम आता तरास देणार न्हाय त्यांनी बर वाटलं पण जायाच कुठे ते ठाऊक नव्हतं. एक रिक्षावाला दादा म्हणाला,' कुठे जायचं?' म्या म्हणलं,'ठाऊक नाय.' तो म्हणाला,' बस रिक्षात. मी तुला बराबर सोडतो.' आणि त्यांनी तुमच्या पाशी आणून सोडलं."

 

शांता बोलायची थांबली. माझा मेंदू बधीर झाला होता. मला काय बोलावं काही सुचत नव्हतं. काय ते आयुष्य, किती सहन करण. एक दिवस काय एक क्षण आनंदाचा नाही. मरत नाही म्हणून जगतोय म्हणायचं. मला शांता आणि तिच्या आईसाठी वाईट वाटत होतं. कसला हा बाप. पोरं जन्माला घालायची आणि ती पोसायची अक्कल नाही. बायको नामक बाईचा नुसत्या शरीर सुखासाठी आणि गुलामा सारखा वापर केला. लग्नाच्या नावाखाली आपल्या पोटच्या पोरी विकल्या. त्याचं आयुष्य उधवस्त केलं. त्यांना नरकात ढकलून आलेल्या पैशातून फक्त स्वार्थ पहिला, मजा केली. त्या क्षणाला तिच्या वडिलांबद्दल इतका तिरस्कार आणि राग मनात होता कि ते समोर असते तर माझ्या हातून काहीतरी विपरीत  घडल असत.

फोनच्या आवाजानी मी भानावर आले. शांताची तक्रार नोंदवून घेतली. तिला झालेली मारहाण इतकी जबरदस्त होती कि सर्वप्रथम तिला औषोध-उपचाराची गरज होती. तिला सिव्हील हॉस्पिटलमध्ये उपचारासाठी पाठवले. तिथून डिस्चार्ज मिळाल्यावर, तिची-तिच्या मुलांसकट महिला आश्रमात (सुरक्षित ठिकाणी) पाठवणी केली.

शांताचा बाप तर मेल्यामुळे सुटला होता, पण सखारामला आम्ही इतक्या सहजी सोडणार नव्हतो. आम्हाला माहित होतं कि शांताचे वडील आणि सखाराम मध्ये झालेला व्यवहार सिद्ध करणं अवघड होतं. पण शांताला झालेली मारहाण, तिचा झालेला शारीरिक आणि लैंगिक छळ सिद्ध करता येणार होता. शांताला समझोता करून सखाराम कडे जायचं नाहीये ह्याची खात्री पटल्यावर, तिला झालेल्या मारहाणीबद्दल पोलिसांकडे तक्रार द्यायला सांगितलं. शांताची तक्रार आणि सिव्हील हॉस्पिटलचं सर्टीफिकेट, ह्याच्या आधारावर साखरामवर गुन्हा दाखल झाला. पुढे ती केस कोर्टात चालली, सखारामला शिक्षा झाली.

 

सखाराम विरुद्ध कोर्टात केस उभी राहायला खूप दिवस लागले आणि ती खूप दिवस चालली. कोर्टात सादर केलेले साक्षी-पुरावे (ह्यात माझी, त्या रिक्षा वाल्याची, बस चालकाची, डॉक्टरची, पोलीस आणि खुद्द शांताची साक्ष झाली.) (पुराव्यासाठी तिने त्या दिवशी नेसलेली फाटकी साडी, जिच्यावर रक्ताचे डाग होते, ती सादर करण्यात आली) आणि सिव्हीलची कागदपत्रे ह्यांच्या आधारवर तब्बल ५ वर्षांनी त्याला शिक्षा झाली. शांताच पुनर्वसन करणं पण सोपं नव्हतं. ती आमच्या कडे आली तेंव्हा इतकी अशक्त, परिस्थितीने गांजलेली, हरलेली आणि टेकीस आली होती कि तिच्याशी लगेच काही बोलण्यात अर्थच नव्हता. पहिले जवळ-जवळ दोन महिने तिला मानसिक आणि शारीरिक दृष्ट्या सावरण्यात गेले. औषधोपचार, सकस आहार, विश्रांती आणि भयमुक्त वातावरण, ह्या सगळ्यामुळे आमच्या अपेक्षेपेक्षा ती लवकर सावरली. संस्थेमार्फत चालविलेल्या पाळणाघरात तिच्या मुलांची सोय केली. थोडं बर वाटायला लागल्यावर तीला काहीतरी काम हवं होतं. स्वभाव प्रेमळ, खूप कष्ट करायची तयारी, स्वतःच्या पायावर उभं राहण्याची इत्छा पण अशिक्षित आणि भोळसट. कोणाकडे पाठवायची तर काळजी आणि जबाबदारी वाटत होती. शेवटी माहितीतल्या आणि विश्वासाच्या घरातून तिला काम मिळवून दिली.

बापाने आणि नवऱ्याने शांताच्या आयुष्यात सुखाचा एक क्षणही कधी आणला नाही. मात्र कष्ट करण्याची आणि शिकण्याची तयारी असल्यामुळे शांताला काम मिळत गेली. हळूहळू ती आर्थिकदृष्ट्या स्वतःच्या पायांवर उभी राहिली, आणि मग मात्र तिने जिद्दीने स्वतःची आणि मुलांचीही ओंजळ सुखाने भरली.

आंटीचा डबा

 

माझ्या सारखी सुखवस्तू कुटुंबातील मुलगी वस्त्यांमध्ये जाऊन काम करते, ते पण सामाजिक काम, हे बघून खूप लोकांच्या मनात अनेक प्रश्न आले. काही जणांनी ते विचारून दाखवले. उदाहरणार्थ,"ताई, तुम्हाला समाजकार्याची पहिल्या पासून आवड होती का इकडे आल्यावर (सासरी) आवड निर्माण झाली?तुम्हाला हे काम करताना काही अडचण आली का?" माझ्यासाठी हा अवघड प्रश्न आहे. ह्या कामाची गरज आहे हे पहिल्यापासून समजत होत, पण संधी इथे आल्यावर मिळाली. इतरांच्या उपजोगी पडण्याचे संस्कार लहानपणा पासूनचेच आहेत. पण आपण समाजाचे काहीतरी देणे लागतो आणि आपल्यापरीने शक्य असेल तेव्हढे करायला हवे हे लहानपणीच्या एका प्रसंगातून शिकले.

मेरी डिसौझा, माझी बालवाडीपासून ची मैत्रीण! आमची घरं आमने सामने होती, त्यामुळे दिवसातला बराच काळ एकमेकीन कडे पडे रहो असायचो. मेरीला ३ भाऊ आणि १ बहीण. तिचे वडील टेक्स्टाईल मिल मध्ये कामाला होते. घरखर्चासाठी त्यांची फारशी मदत होत नव्हती. मग ऑन्टी(मेरीची आई) विविध प्रकारची काम करून कसातरी खर्च भागवायची. त्यांच्या घरी कोंबड्या, बकर्या, कुत्री, पोपट,मैना असे विविध प्राणी आणि पक्षी असायचे. ऑन्टी कागदी फुलं बनवून विकायची. केकच्या ऑर्डर घ्यायची. त्यांच्या घरी काही ना काही घडत असायचं. नाताळ आणि न्यू इयरला तर तिच्या केकला इतकी मागणी असायची की तो आठवडा रोज जागरण असायचंच. मी पण त्यांना सर्व कामात मदत करायचे.

एक वर्षं, (मी बहुदा ७वीत असेन) ऑन्टीला १०० अंड्याचा एक, अश्या २ केकची जम्बो ओर्डर मिळाली. खूप मेहेनत घेतली, दोन रात्री तीन वाजेपर्यंत काम केलं आणि ती ओर्डर पूर्ण करून दिली. आम्ही सगळे खूप खुश होतो. २-३ दिवसांनी ऑन्टीला पैसे मिळाले. तिने मला त्यातील काही रक्कम देऊ केली. मी घेणार नाही म्हणाल्यावर नाराज झाली. एव्हाना मी तिच्यासाठी तिची एक मुलगी असल्यासारखच ती वागत होती. त्याच अधिकारांनी मी तिला सांगितलं,"ऑन्टी,माझे पैसे पण तुमच्या डब्यात टाका."

आंटीचा डबा हा एक त्यांच्या घरातील नाजूक विषय होता. ती त्याच्या बद्दल खूपच सेन्सिटिव्ह होती. मी खूप दिवस बघत होते कि कुठल्याही कामाचे पैसे मिळाले कि त्यातली काही रक्कम ऑन्टी ह्या डब्यात टाकायची. एक दिवस अंकल दारू पिवून आले. येतांना चिकन कबाब आणले होते. ते खायला बसले. जुडास, मेरीचा सगळ्यात धाकटा भाऊ, वय ४ वर्ष! त्यांनी वडिलांकडे कबाब मागितले. ह्या कारणावरून अंकलनी त्याला खूप मारलं. त्याचा एक दात पडला. जुडास चिकनसाठी हटून बसला. दिवसभर काम करून दमलेल्या ऑन्टीने जोरात ओरडून सांगितलं,"चिकन आणायला माझ्याकडे दमड्या नाहीत. आज मुगाची खिचडी करणार आहे. जेवायचं असेल तर जेवा नाहीतर पाणी पिवून झोपा. माझ डोकं फिरवू नका." (घरातली काम, ५ मुलं, त्यांच्या मागील उठबस, बारा महिन्यांची पैशांची चणचण, घरखर्च भागवण्या साठी करावे लागणारे कष्ट, त्यात नवऱ्याचा विचित्र स्वभाव, त्याची लफडी, वेळप्रसंगी होणारी मारहाण, ह्या सगळ्यामुळे ती कावलेली असायची. तेंव्हा हि कारण समजत नव्हती, पण माताजींशी पंगे घ्यायचे नाहीत, एव्हढं आम्हाला समजत होतं!)

फळीवरच्या डब्यात पैसे आहेत हे मला काय, सर्वांनाच ठाऊक होतं. मी हिम्मत करून विचारलं,"ऑन्टी, आपण त्या डब्यातल्या पैश्यातून चिकन अनुया का?"

त्यावर 'नाही. ते आपले पैसे नाहीत'. ह्या उत्तरांनी विषय कट करून टाकला.

 तो डब्बा आणि त्यातील पैसे! त्या डब्यातील पैशांचं ती काय करणार होती? मला जाणून घ्यायचच होतं. आज पर्यंत मी मुलांसाठी काही पण करायची तयारी असणाऱ्या खूप आया पाहिल्या होत्या. पण हि माता आणि तिचं वागणं मला समजत नव्हतं. ४ वर्षाच्या लेकराला रागावली, त्याचावर चिडली, तो उपाशी झोपला तरी तिला चालणार होतं. इतकंच काय त्या दिवशी जुडासनी तिचं ऐकलं नसतं तर त्यांनी मार पण खाल्ला असता. त्या दिवसापासून तो डबा आणि त्यातील पैसे ह्याच्या बद्दलचं उत्तर शोधण्यासाठी मी वेगवेगळे प्रयत्न केले. केकच्या निमित्तांनी मला त्याचं उत्तर मिळेल अशी आशा होती. आणि तसच झालं. दोन दिवसांनी क्रिसमस इवच्या (नाताळच्या आधीचा दिवस) दिवशी मला ऑन्टीनी बोलावला आणि म्हणाली," हेमा, तुमको डब्बेके बारेमे जानना था ना? आज मेरे साथ चलो. हम चर्चमे येशू का प्रेयर बोलेगा, फादरसे ब्लेसिंग लेगा और फिर जाएगा. तुम्हारी मम्मिको बोलके रखना देर होएंगा. तुम हमारे साथ है."

घरून आम्ही दोघी निघालो. आधी चर्च मध्ये गेलो. तिथे येशूची प्रार्थना केली. धर्मगुरूला भेटलो, त्याचा आशीर्वाद घेतला. मग बाजारात गेलो. ऑन्टी ला हव्या असलेल्या वस्तू घेतल्या. एवढं करेपर्यंत बऱ्यापैकी अंधार झाला होता. आम्ही चालत चालत एका वस्तीपाशी आलो. मी माझ्या आयुष्यात पहिल्यांदाच वस्तीत (झोपडपट्टीत) जात होते. सर्वकाही माझ्या समजण्या पलीकडच होतं. मी आयुष्यात इतकी दाटीवाटीनी राहणारी माणस पाहिली नव्हती. इतकी गरिबी, इतका रोज लागणाऱ्या गोष्टींचा अभाव. हे माझ्या शहरात,माझ्या घरापासून अर्ध्या तासाच्या पाई चालत जाण्याच्या अंतरावर असून मला ह्याची कधीच जाणीव झाली नाही? त्या नंतर आम्ही जिथे गेलो ती झोपडी, तिथलं दारिद्र्य, ते कुटुंब आणि त्यांची जगण्यासाठीची धडपड मी आजपर्यंत विसरू शकले नाही. आम्ही आणखीन पुढे गेलो. गल्ल्या अंधाऱ्या व अरुंद होत्या. अखेरीस आम्ही एका झोपडी पाशी येऊन थांबलो. आतमध्ये किर्र अंधार. लहान मुलं भुकेनी कळवळून रडण्याचा आवाज येत होता. किती मुलं असावीत ह्याचा मी अंदाज लावत होते. दोन असावीत असा माझा अंदाज होता. एक क्षीण आवाज त्यांची समजूत काढत होता. हातातील सामान खाली ठेवत ऑन्टीने त्यातून मेणबत्ती काढून पेटवली. झोपडीतल दृश्य भयानक होतं. आतमध्ये एक बाई होती. तिच्या मांडीत एक बाळ व भोवती तीन मुलं होती. सगळी नागडी. त्यातील एकाला ग्लानी आली असावी. दोघं रडत होती आणि चौथ्याच्या तोंडातून आवाजच येत नव्हता. त्या बाईची अवस्था बघवत नव्हती. अंगभर कपडा नाही. जे फडकं होतं त्यानेच अंग झाकायचा प्रयत्न करत होती. पोट खपाटी गेलेलं. अंगावर मुठभर पण मास नव्हतं. हतबल आणि केविलवाण्या नजरेने ती त्या लेकरांना बघत होती आणि शांत करण्याचा प्रयत्न करत होती.

ऑन्टी नी पिशवीतून सोबत आणलेलं सामान काढलं. बाईसाठी साडी आणि गाऊन. मुलांसाठी अंदाजानी आणलेले कपडे दिले. त्यांच्यासाठी आणलेला केक, खाऊ,फळ आणि थोडा शिधा दिला. त्या बाई नी ती साडी आधी स्वतःभोवती गुंडाळून घेतली. ऑन्टी तिच्या पद्धती प्रमाणे म्हणाली,"मेरी क्रिसमस." मुलांच्या चेहेऱ्यावर आनंद होता. त्या माउलीच्या चेहेर्यावरचे भाव खूप काही सांगत होते. तिने हात जोडले. तिने काही सांगण्याची गरजच नव्हती.

आम्ही बाहेर पडलो. मी माझ्या विचारात मग्न होते. हे जग, हि माणस,ते जगत असलेलं आयुष्य. सगळंच माझ्यासाठी नवीन आणि मला व माझ्या विचारांना हलवून टाकणारं होतं.

"अग, हेमा. कुठे हरवलीस? आयुष्य हे असं आहे. आपल्याला देव जे देतो त्यातील काही हिस्सा हा आपला नसतो. तो त्या माउली, तिची मुलं आणि तिच्यासारख्या अनेक लोकांसाठी असतो." ऑन्टी च्या वाक्यांनी मी भानावर आले .

सामाजिक कामाची सुरुवात

 

मला आजपर्यंत खूप वेळा खूप लोकांनी हाच प्रश्न विचारला आहे, "तुम्हाला सामाजिक कामाची पहिल्यापासून आवड आहे का? कश्यामुळे हे काम करावसं वाटलं? ह्याची सुरुवात कधी व कशी झाली? ईत्यादि ...

खरं सांगायचं तर मी एका सुखवस्तू कुटुंबात जन्मलेली आणि सुखवस्तू सासर मिळालेली मुलगी! स्त्री-पुरुष असमानता, मुलींना मिळणारी दुय्यम वागणूक, महिलेवर होणारा अन्याय, सासरी होणारा छळ, ह्या सर्व गोष्टी मी कधी ऐकल्यापण नव्हत्या. त्या अनुभवण्याचा तर प्रश्नच नव्हता.

मी लग्न करून नाशिकला आले. घरात सर्व कामांना नोकर! मग वेळ घालवण्यासाठी शिवणक्लास लावला. एका शाळेत मुलांना इंग्रजी शिकवायला जाऊ लागले. व्यायाम, पुस्तकं वाचणे असं करत दिवस मजेत जात होते. कशाचं टेन्शन नाही कशाची कमी नाही. कधी कधी कंटाळा पण यायचा.

आप्पा(माझे सासरे) मला नेहेमी म्हणत,'हेमा, तुला काय आवडेल ते कर. तुला नोकरी करावीशी वाटली तर नोकरी कर, शेजारी तुझ्या वयाच्या काही लेकी-सूना आहेत त्यांचाशी ओळख करून घे. स्त्री मंडळात जा.' भास्कर (माझा नवरा) च्या शेजारीच राहणाऱ्या मित्राच्या बायकोशी (रत्नाशी) ओळख वाढवायचं मी ठरवलं. एक-दोन वेळा आमची रस्त्यात भेट झाली. मग दोघींनी एक मेकीना घरी येण्याबद्दल आग्रहाचं आमंत्रण दिलं. मी एक दिवस रत्नाच्या घरी गेले. ६०-७० पायऱ्या चढून तिच्या घरी गेले तर समजलं कि ती बाजारात गेली आहे. मला तिच्या वागण्याचा अर्थच कळेना. त्या दिवशी तिने बोलावलं म्हणून मी गेले आणि ती चक्क बाजारात गेली! हे असं ३-४ वेळा झालं. दर वेळेस ती घरी नसायचीच. तिची सासू भेटायची. तिचीपण सुनेबद्दल अशीच तक्रार होती,'रत्ना बेजबाबदार आहे. तिला माणसांची किंमत नाही. मैत्रीणीना घरी बोलवायचं आणि आपण गायब व्हायचं. माझी फार विचित्र अवस्था होते. आता तुझ्या सारख्यांना मी काय उत्तर देऊ?'

मी पुढे रत्नाच्या घरी जाण बंद केलं. ह्या घटनेला पण वर्षं दीड वर्षं उलटलं असेल. मी हळू हळू माझ्या रुटीन मध्ये रमत होते. एक दिवस सकाळी ६ वाजता दारावरची  बेल वाजली. आपल्याला भास झाला असं वाटून मी झोपणार तो परत बेल वाजली. वैतागूनच उठत दार उघडलं, तर दारात रत्ना! हातात बौग! माझ्या चेहेऱ्यावर आश्चर्य होतं. ती शांतपणे म्हणाली,'हेमा, तू खूप दिवसांपासून मला बोलावत होतीस ना. घे मी तुझ्या घरी राहायला आले, कायमची!' क्षणभर काय बोलावं, मला काही सुचेचना. भानावर येत मी तिला घरात घेतलं, बसायला सांगत पाणी दिलं. थोड्या वेळात घरातील सगळे उठले. रत्नाला बघून सर्वांनाच आश्चर्य वाटलं. सकाळचा चहा, ब्रेकफास्ट झाल्यावर, रत्ना थोडी सेटल झाल्यावर मी तिला,'रत्ना, नेमकं काय झालं?' एवढं विचारता क्षणी ती भडा भडा बोलू लागली.

 

"हेमा, तू माझ्यावर रागावली आहेस ना? मी अगदी समजू शकते. तुझ्या जागी मी असते तर मला पण असंच वाटलं असत. पण मी तरी काय करू? खरं सांगू का, माझ्या लग्नाला ५ पेक्षा जास्त वर्ष झाली आहेत. मला कोणाकडे जायला, कोणाशी बोलायला परवानगी नाहीये. तू जेव्हा भेटलीस आणि  घरी यायला तयार झालीस तेंव्हा मला इतका आनंद झाला होता, मी काय सांगू? मी तुझ्यासाठी काहीतरी स्पेशल करायला घेतलं होतं. त्यावरून माझ्या सासूला घरी कोणीतरी येणार आहे ह्याचा अंदाज आला होता. तू जिना चढत होतीस तेंव्हा तिने मला खोलीत कोंडलं. आणि हे असं दर वेळेस तू यायचीस तेंव्हा ती करायची. मी तुझ्याशी घरातल्या गोष्टी सांगेन अशी भीती वाटत असेल बहुतेक. आमचं घर खूप मोठं आहे. ते दिवसातून तीन वेळा पुसायचं. खूप भांडी घासायला काढायची. मी सारखी काम करत राहावं असं तिला वाटते. दुपारी झोपायचं नाही, नवऱ्याशी फार बोलायचं नाही. जाऊ दे. खूप त्रास काढला.पण आता सहन होत नाही. माझे आई वडील २-४ दिवस माहेरी घेऊन जातात आणि परत आणून सोडतात. मला कळत नाही मी काय करू? तू पण मला त्यांच्याकडेच सोडलस तर.... तिच्या डोळ्यात पाणी आलं. ही सिच्युएशन कशी हाताळावी मला काहीच समजत नव्हतं. तिला जा म्हणायची इच्छा नव्हती आणि घरातल्या मोठ्यांशी बोलल्याशिवाय तिला थांबवून तरी कशी घेणार? मी, कुसुमताई (माझ्या सासूबाई) आणि अप्पांशी बोलायचं ठरवलं. त्यांना पण सर्व ऐकून आश्चर्य वाटलं. दोघांनी सांगितलं कि रत्ना इथेच राहील. जो पर्यंत तिला घ्यायला कोणी येत नाही तोपर्यंत ती इथेच राहील. त्यानंतर आईंनी रत्नाच्या (सासरी) निरोप पाठववून रत्ना आमच्या घरी आहे असं कळवलं. ह्याची त्यांनी दखल घेतली नाही. काही दिवसांनी रत्नाचे वडील येऊन तिला घेऊन गेले.

 

ह्या घटने नंतर, का कोण जाणे, पण हुंडाबळीच्या वर्तमानपत्रातील बातम्या नजरेस पडू लागल्या. बातम्या वाढल्या पण होत्या आणि आम्हाला जाणवू पण लागल्या होत्या. सर्वच जण अस्वस्थ होतो. कुसुमताईनी समाजवादी महिला सभा आणि राष्ट्र सेवा दल ह्यातील काही महिला कार्यकर्त्यांची घरी मीटिंग बोलवली. त्यात अक्का ठाकूर, शकुंतला मुरुगकर, विजयाताई मालुसरे, वसुंधरा केसकर, सुशीला म्हत्रे आणि अफकोर्स मी! (मी घरातील सदस्य, माझ्या मैत्रिणीच्या आयुष्यात घडलेल्या घटनेमुळे अस्वस्थ झाले होते, आणि नवीन काहीतरी ऐकायला, शिकायला मिळेल म्हणून बसले होते.) ह्या प्रश्नाच्या संदर्भात काम सुरु करण्याबद्दल ठरलं.काम कसं आणि कुठून सुरु करावं? ह्याची गरज किती आहे? मदत मागणारे आपल्यापर्यंत कसे येणार? त्यांना आपण कशी मदत करणार? कशाचा काही अंदाज नव्हता. ह्या विषयात काम करायची गरज आहे, हे सर्वाना पटलेलं होतं.त्या वर्षीच्या गणेश उत्सवात पोस्टर प्रदर्शन लाऊन ह्या प्रश्नाचं गांभीर्य आणि गरज समजून घेऊया असं ठरलं. त्या वर्षी कुसुमताई, रचना विद्यालयाच्या मुख्याध्यापिका ह्या पदावरून निवृत्त झाल्या होत्या. त्यांच्या सामाजिक कामामुळे व शाळेमुळे त्यांच्या खूप ओळखी होत्या. त्यांनी नावाजलेले चित्रकार श्री. धनंजय गोवर्धने व श्री. ज्ञानेश सोनार, ह्यांना, ह्या विषया संदर्भातील पोस्टर्स काढून देण्यासाठी विनंती केली. आम्ही पण हुंडाबळी संदर्भातील वर्तमानपत्रातील कात्रणं जमा करू लागलो. बघता बघता आमच्या कडे ५० हून अधिक पोस्टर्स तयार झाली.

 

१९८२ च्या गणेश उत्सवात ठरल्या प्रमाणे पोस्टर प्रदर्शन लावलं,नाशिकमधील एम.जी.रोड वरील झेड.पी.च्या गाळ्यात. (तेंव्हा त्या दुकानांचे बांधकाम चालू होते). लोकांचा चांगला प्रतिसाद मिळाला. त्या १० दिवसांत खूप लोकांनी प्रदर्शन पाहिलं आणि तिथे ठेवलेल्या नोंद वहीत त्यांची मत मांडली. नोंद वहीतल्या नोंदी व प्रतिक्रिया वाचून आम्ही अवाक/थक्क झालो. कोणाच्या मुलीचा सासरी हुंडा मिळाला नाही म्हणून छळ होत होता, तर कोणाच्या मावशीच्या आयुष्यात तर कोणाच्या मावस बहिणीच्या घरी सासरची माणस तिला त्रास देत होती. बहुतेक प्रतीक्रीयान मध्ये आशेनी एका गोष्टीची चौकशी प्रत्येक जण करत होता, 'ह्या साठी कोणी काम करताय का? असेल तर आम्हाला प्लीज त्यांचा पत्ता सांगा'. ह्या विषयावर काम करण्याची गरज किती आहे हे ह्यावरून लक्षात आल. कामाची गरज ओळखून आम्ही दर गुरुवारी दु.४-६ जमायचं ठरवलं. कुठे हा प्रश्नच नव्हता. ऑफिस आमच्या घरी, म्हणजेच कुसुमताईच्या घरी सुरु झालं.

 

बघता बघता तक्रारी घेऊन येणाऱ्या लोकांची संख्या वाढू लागली. अडचणीत सापडलेल्या महिलेला, कुटुंबाला आमची फक्त सहानभूती नको होती. त्यांना सल्ला हवा होता, आम्ही काही मार्ग सुचवावा अश्या अपेक्षेने ते येत होते. आमच्या विनंतीचा मान राखण्यासाठी एक-दोन वकील येऊ लागले. मान राखण्यासाठी आलेले वकील कधी संस्थेचे सदस्य झाले, त्यांनापण कळले नाही. त्यांच्यासाठी पण हा विषय नवीन होता त्या काळात कोर्टाची पायरी चढणं वाईट समजायचे. त्यात हे नवरा-बायकोचे भांडण. त्यात समाजात बाईच्या जगण्या मरण्याला किंमत नव्हती. तिने सासरी मार खात जगावं किंवा मराव. एखादी नशीबवान असायची, जिचं म्हणणं माहेरची माणस ऐकायची आणि तिला समजून घेऊन मदत करायची. माझ्यासाठी तर हे सगळं इतकं नवीन आणि अनाकलनीय होतं कि मी रात्र रात्र विचार करायचे, हे असं का? वाजत गाजत, चार लोकांच्या, देवा धर्माच्या,नातेवाईकांच्या साक्षीने जी मुलगी आपल्या घरी सून म्हणून आणली तिला इतकी वाईट वागणूक कोणी देऊच कस शकतं? आणि का? आणि ज्या व्यक्तीचा हात धरून ती त्या घरात प्रवेश करते तो हे सर्व घडत असताना काय करतो. गम्मत बघत बसतो का तो पण हतबल असतो? आजपर्यंत माझ्या आयुष्यात माझ्याशी कोणी आवाज चढवून बोललं नाही. अपमान आणि मारहाण तर माझ्या कल्पनेच्या पलीकडील गोष्टी आहेत.

 

येणाऱ्या केसेसचं वाढतं प्रमाण लक्षात घेता आम्ही लवकरच पूर्ण वेळेचं ऑफिस सुरु केलं. हळू हळू केसेस वाढत होत्या, आम्ही पण सांत्वनाच्या पुढे जाऊन सल्ला देऊ लागलो. आज नाहीये असं नाही, पण त्या दिवसांत उत्साह खूप होता.(त्या काळात दर महा ६-७ केसेस येत होत्या. त्यांचं प्रमाण खूप वाढलाय. २०२० मध्ये आमच्या कडे ३५-४० केसेस दर महा नोंदविल्या जातात) समझोता झाला कि गृहभेट असायचीच. कोणी फोनवरून शेजारी होणाऱ्या मारहाणी बद्दल सांगितलं कि आम्ही समक्ष जाऊन त्या महिलेला भेटायचो. ह्या सगळ्या प्रोसेस मध्ये मी खूप शिकले. छोटे छोटे किस्से घडले ज्याच्यातून मी शिकत गेले आणि कार्यकर्ती म्हणून घडत गेले. काही अंगी असलेल्या गुणांची, शिक्षणाची, संस्कारांची व घरातून मिळणाऱ्या प्रोत्साहन व पाठिंब्याची जोड मिळाल्यामुळे मी समाजासाठी काहीतरी करू शकले.

 

शिकत गेले समृद्ध होत गेले: महिला हक्क संरक्षण समितीचं काम १९८२मध्ये सुरु झालं. त्या काळात मला कशाचीच माहिती नव्हती. न कायद्याची माहिती होती, ना सामाजिक प्रश्नांची ओळख होती. आजपर्यंतच्या आयुष्यात बाहेर च्या जगात एकट्यानी वावरायची कधी वेळच आली नव्हती. समाज, त्यातील माणस, त्यांचे प्रश्न, त्यांचातील लबाडी, त्यांच्या गरजा आणि त्या भागवण्यासाठी त्यांना आयुष्याशी करावा लागणारा समझोता! ह्या सगळ्या बद्दल फारशी माहिती नव्हती. संस्थेच्या कामातून मला हळू हळू समाज कळायला लागला. त्यातील माणस थोडी थोडी समजू लागली.

Broadening periphery of social responsibility

I have been working with a women's organization, Mahila Hakka Samrakshan Samiti, since 1982. I have done counselling in many cases, and tried to settle marital problems. In some cases, I have been successful and families have re-united. The cases in which matter could not be settled, the couples have parted. Sometimes the custody of children would be given to father but in most of the cases, it was the mother who took up the responsibility of her children. I used to feel sad at the breakup, but always felt relaxed to see children being handed over in safe custody.

In those days, I never wondered as to what happens to the children of such parents. How do such incidents affect them psychologically, socially, emotionally and most important in their overall development. In cases of divorce, the wife along with her children leaves the town and goes to reside with her parents, if she is lucky. Otherwise she is admitted in a shelter home. In some cases she prefers to live independently. In all above possibilities, it is the children who suffer. They have to leave their schools, friends, neighbor hood and adjust to new people, new environment. It is difficult to get admission in schools. Their mothers or fathers have to work for a living. Such children become school drop outs.

In June 2004, I was appointed as a member of Child welfare committee, Nasik. In continuation, in July 2008, I was appointed as the Chairperson of Child welfare committee, Nasik, by Government of Maharashtra. I continued working on this post till May 2013 (when my term was over).

During these 9 years, I handled many cases of children, who were in need of care and protection. The cases were presented before us through different sources, like social workers, police, parents( in case of single parent) or guardian of the child (in case he has lost both his parents). This work gave me a chance to understand these children and their needs better.

A boy was presented before us by the police. He had broken window panes of a house. The police felt that instead of lodging a complaint, he should give the boy a chance to improve. The boy was 13 year old and was a school dropout. His mother worked in a shop as a helper. Her duty hours were from 9 am to 8 pm, with half an hour lunch break. She was noticing the gradual change in her son but she was helpless. She had to earn to support her family. She had taken a divorce six months back, from her drunkard husband and preferred to live with her two children. She had sent her 10 year old daughter to her mother's place and kept her son with her as a support. She separated from her husband in middle of the academic year and her son never got an admission in the new locality school. She started receiving complaints from neighbors about his behavior. She scolded him, beat him and even sometimes locked him in the house! Nothing helped. The boy's behavior worsened. She stopped caring for him and taking efforts to bring about improvement in him.

In another case, police presented a 10 year old boy. He was caught stealing vegetables from vegetable vendors in the market yard area. When we tried to talk to him, he said he had to do it, because he had to support his grand mother. He was too young to get a job and so this was the only way he could earn and support his granny. On further inquiry we learnt that this boy had lost his mother when he was 6 months old and his father had left home since then. His grand mother had looked after him and tried to educate him. Today she had developed some eye sight problem and was unable to earn to support them. The boy studied in municipal school in 4th standard. He did this stealing vegetables and selling them after school hours. Sometimes his teachers used to buy vegetables from him, but they were not aware of their source and his activities. He had plans to leave school if his granny developed further eye sight problem.

Another incident introduced me to a 7 year old girl. She had lost her father and her mother had admitted her in the children's home. The complaint about this girl was, she would keep away a part of eatables given to her. She would hide them in her bag. And so her baggage and the room had a rotten smell. Even if the management sprayed pest control medicines and tried to keep the room clean, they faced a recurring problem of cockroaches and ants. The little seven year old had her explanation ready. She said, my mother works hard. She can hardly have enough food. She has never eaten anything without giving me. We have never eaten such a variety of nice food. I keep aside everything that I get. I will give it to my mother when she comes to meet me. Her mother is able to visit her hardly once in a month.

I have handled quite a number of cases as a part of my work. I have seen children quite attached to their parents, I have seen vagabond children, those who are a nuisance to the society, some who work as laborer and some are involved in criminal activities. All this 9 years of experience made me think. Think as to what I can do to help these children. I am very much aware of my limitations. But I thought let me try and do something to guide and support all those children who want to learn, to improve their lives and to become responsible citizens.

So I decided to start working in the name of YOUTH SUPPORT FOUNDATION! Through this I wish to extend guidance and financial assistance to all such needy children. I have started working on this project in May 2013. The starting of the project, i.e finding the needy children has not at all been a easy task. 

I will share my experiences with you in my next blog!

Just because I felt like sharing......

 

 

I went to China in 1995 to attend the 4th International World's Women Conference. We had all gathered at the Delhi airport around 10.30 p.m. We were waiting for our flight to Beijing. The group of 165 women representatives was divided into small groups, based on language, work of same interest, etc. Dandavate madam (Mrs. Pramila Dandavate) was accompanied by a lady. She came to our group and asked us to look after that lady. We were supposed to protect her. As Pramilatai was a very close friend of my mother-in-law, Smt.Kusumtai, she directly said," Hema, this is Bhavaridevi from Rajasthan. She is a rape victim. She is fighting for justice in Rajasthan high court. All like minded women's organizations are supporting her in her fight for justice. If possible she will attend sessions related to rape crimes in China.

It was my first experience of talking to or accompanying a rape victim. So many questions came in my mind, like who were the rapists, why did they do this, was it because of some enmity, did you know them, were they arrested when you first lodged a complaint........I never mustered enough courage to ask her these questions. Everytime I tried to talk to her I could see the pain and suffering in her eyes. She covered her face with the ghoongat. We could feel she was terribly afraid of something. She was afraid of being assualted by the rapists!

On reaching Beijing, we went in for registeration. We were alloted rooms. The whole Indian group of social activists was placed in different apartments. I never got a chance to meet Bhanvridevi again. I decided to attend the planery session on Rape Victims. Rape victims from different nations, (who had overcome the shock and trauma and were doing some work for other such victims )  were going to share their experiencies! Five women from different parts of the world shared thier experiences. They were from England, Africa (Uganda), Indonesia, Mexico and Philipine.

Anna (name changed), a 19 year old girl from Africa, came and related her story. In her own words, (ofcourse as I remember it after almost 23 long years), she said," Believe me friends, I am trying to forget the whole episode but it is very difficult for me to forget it, even after 7 years! It keeps coming back to me, as if it has happened yesterday. It leaves a bad taste in my mouth. I spit hard and decide more firmly to work for rape victims around me. I still remeber the day. I was 12 years old. My school was over. The next couple of days was holidays! We were together, all 6 of us and we were really happy. Jumping, shouting, running and chasing each other. Our way home was through woods. Suddenly we were attacked by soldiers. Actually in my country we have tribes, and one tribe attacks another to establish its superiority. Two girls and a boy managed to escape. My brother and his friend (both of them were 14 years old) were taken captive along with me. We were produced before their leader. Actually it was like offering him with a gift to please him and be in his good books! The leader looked at me and ordered his subordinate, "strip her". I did not know what it meant, but my brother did. He tried to protest saying she is too young for that. My brother was shot dead. His friend tried to express his anger and annoyance. He too was shot. I was too horrified by all this. I tried to rush towards my brother. I was using abusive language for them. They beat me mercilessly. Most probably I fainted. I donot know how long I was left there. When I regained my conciousness, I was presented before the leader. I had bruises and wounds. My body ached. I was hungry. I was crying. I was begging for mercy. Nothing helped. For them the only thing that mattered was: I was a female. The leader raped me. I was supposed to serve him. This included cooking, collecting fire wood, cleaning vessels, washing clothes, body massage and most important sexual pleasure. And that too whenever he demanded. I tell you it was horrible and a hell. This continued until they caught hold of another girl. This might have been six months, eight months, I don't remember. Then I was handed over to the whole group. I have been raped, beaten, insulted countless number of times. I continued to live. Why? I don't know. I survived. Why and How? I don't know. Maybe God almighty had something in store for me. One day I realised I was pregnant.The sexual assault continued even during my pregnancy. Like everyday after I finished with my chores, I went to the woods to collect fire wood. Suddenly I had pains. I was weak. I suffered like anything. I gave birth to a daughter. My first thought was to leave the baby to die and end my life. I thought before I die let me hug my baby. The minute I lifted her up, something inside me warned me if you are not safe your baby is also not going to be safe. Either live for her sake or kill her before you die. I decided to live!  

I started running. I was not knowing which way to go. I prayed God for mercy and guidence. I kept on running till my feet could carry me. I cannot recollect how many times I fainted due to fatigue, exhaution and hunger. I don't know for how many days and nights I travelled. I fed my baby with the sticky fluid oozing from plants and trees. Finally towards the end of a long day's journey, I reached a settlement! I never knew whether they were friends or foes! I was so exhausted, it hardly mattered. The settlement may offer me food, warmth and shelter, or it may have pain, suffering, humiliation in store for me. I had been through so much, that nothing mattered. I remember having entered the area and the next thing I recollect is faces of soldiers strangely looking at me. I think I must have fainted.

I told them about myself: my name, my family, my father, his business everything! Some of them knew my family. They informed my family about my condition and called them to take me home. I sat imagining my mother and father rushing down to greet me with welcoming out streched arms. The thought of meeting my parents, going home with them to the warmth, love and protection of my family was quite soothing. The relief of being with my people was so reassuring that I dozed off, only to be woken by the leader of the group. He told me that my parents have simply refused to recognize me. They said that a girl who has stayed with the enemy and served them in this manner cannot be a member of their family. We feel coming there to meet her would be a waste of time! I didn't know how to react. Everything was over for me. I begged to the leader to give me a place to stay and some work. I was ready to do any type of work, any! 

He was a nice person. He offered to give me work, food, shelter and some payment. He expected me to work sincerely and I was not allowed to take my baby. There were no other favours or services expected out of me. He was like God to me. I worked hard, gave them no chance to complain. Gradually I settled down. By then I was almost 16 years old. I realized that there were many girls who suffered like me. I was lucky to have survived all this. I think I have survived and am alive, because God wishes me to help girls in distress. Believing this, I started providing shelter and support to rape victims. Today we are a group of 35 ladies living happily together!

Today, when I am sharing this with you, I feel, if a 19 year old girl can show such courage and matuarity, why cann't we? If she can try and come out of such traumatic condition and use this as a driving force to do something for other victims, why cannit we? Will we ever learn to treat rape incidents as accidents or bad dreams and start living a new life, instead of sitting back and feeling sorry for ourselves!

 

Nirbhaya... Can we do something to change it?

Dear Friends,

 

   Nirbhaya, Braveheart, Daughter of India......... are words which are familiar to one and all. Thanks to the media! They remind us of the gangrape case of New-Delhi, dated 16th Dec 2012, the great protest march, the candle march, the mute march, the meetings, the opinions and statements of some of the indiviuals, the print and electronic media coverage etc....

.People are demanding justice, they are asking or rather pressurising the govt. to make strict and strigent laws. The punishment should be as severe as death penalty i.e hanging. I personally donot know what will be the outcome of this. Whether the govt will amend the existing law or make a seperate legal provision for such crimes. There is a minor involved in this incident. His actions and behaviour have been very heinous and cruel. All should be punished but according to me, he should be punished seviourly. The funniest part is: because he is a minor his case will be tried as per the provision of Juvenile Justice ( care and protection) Act 2000. He will not be punished like the rest of the accused. Actually he will not be punished at all. He will walk free when he is 18 years old. His maximum term will be of 3 years and that too in a reformative home. What I personally feel is this boy should be sent to an ASYLUM for the rest of his life OR until he is medically fit to live in a society. Today he is a living threat to the society. The cruality in his act proves that he is not a sane person. There seems to be some psychological problem and so the remedial treatment of Asylum! 

Out of the many suggestions given by the learned individuals, one was of establishing a brother-sister relation and begging for mercy! I donot think begging for mercy has ever had any effect on criminals. Think of a situation where a girl feels she is in danger of being harressed or molested or say raped. She goes to a police station and voices out her fears and asks for help. What type of action do you think the police will take in such circumstances? The police may just be helpless or atleast they pretend tobe so! As there is no crime committed they cannot do anything. It seems there is no provision for prevention of crime in our legal system.

 I have handled many such cases in last so many years. A woman who is living independently with her daughter (because she is deserted by her husband or she is a divorcee). Her daughter is say 14-15 years old. The woman has to go out and work, as she is the sole support. In her absence the teenagers in the neighbourhood haress the girl. The mother is afraid that this haressment and teasing may end up into some serious matter. She approaches the police station. The staff on duty rebuff her saying," Bai ja na doka kharab nako karus. Gunha ghadlay ka? Nahi na? Mag ka bomba bom kartiyes? ani kay ga tuzi mulgi kay aishvarya ahe ka? chal nigh! konihi utthava ani amchya kadun kahihi apeksha karavyat........."

How do you think a woman in such a situation will live? Definitely not a peaceful life! She and her daughter will live their life in tension. If the police take cognizance of what she was saying, treat it as a serious matter, round up the concerned boys and just warn them to behave properly, things would be different.

Today we have a feeling that people are not afraid of police, nor the law, nor being punished! (Only gentlemen seem to be afraid of the police and the law.) The courts take long time in giving justice, the lawyers (with some exception) use their knowledge, intelligence and energy in finding loopholes in the case to prove their clients innocent. We, the so called intellectual class of the society are busy living our own cozy lives! We squeeze out some time from our busy schedules, discuss incidents like Nirbhaya's case over a cup of tea or coffee, and conclude the discussion on the note: Things are detiorating fast, nobody is safe nowadays........

Do you think we can do something to change this?

"स्त्रीभ्रूण हत्येवर खुनाचाच गुन्हा" अशी कायद्यात तरतूद केल्याने काय होईल?

"स्त्रीभ्रूण हत्येवर खुनाचाच गुन्हा" अश्या मथाल्याची बातमी ११ जुलाई २०१२ रोजीच्या बहुतांश वर्तमान पत्रांच्या फ्रंट पेजवर झळकली. स्त्रीभ्रूण हत्या व मुलींचे घटते प्रमाण हि खरच चिंतेची बाब आहे. "PCPNDT ह्या कायद्यानुसार गर्भलिंग चाचणीसाठी मदत किवा त्यासाठी आईवडिलांना प्रोत्साहित करण्याचा आरोप सिद्ध झाल्यास डॉक्टर किवा संबंधित रेडीओलोजिस्तला पाच वर्षे कारावास आणि ५००००/- रुपये दंडाची तरतूद आहे!" शिक्षा बरीच आहे,गुन्हा गंभीर स्वरूपाचा आहे,कायद्याची अंमलबजावणी काटेकोरपणे होणं अपेक्षित आहे व ते गरजेचे आहे. कायदा १४ फेब्रुवारी २००३ मध्ये संमत झाला, पण आज देखील गर्भलिंग निदान चाचणी केली जाते, गर्भपात केले जातात, स्त्रीभ्रूण हत्या केली जाते, पण फारसं कुणीच पुढे येऊन संबंधित व्यक्ती बदल तक्रार करत नाहीये! का? आता राज्य सरकार," स्त्रीभ्रूण हत्या करण्यास भाग पाडणाऱ्या व्यक्ति किवा प्रवृत्त करणाऱ्या व्यक्तीं विरुद्ध भादवी च्या कलम ३०२ अन्वये खुनाचा गुन्हा दाखल करण्याची तरतूद करावी" अशी मागणी केंद्र सरकारकडे करणार आहे.

अशी कायद्यात तरतूद केल्याने काय होईल? आपल्या कडे पिढ्यानपिढ्या चालत आलेल्या पुरुष प्रधान संस्कृतीचे समाजातील अनेक घटकांवर परिणाम झालेले आहेत. आजही आपल्या समाजात ९०% हून अधिक महिला (जन्माला आल्यापासून मरेपर्यंत) पुरुषांवर अवलंबून आहेत. मग ते मानसिक आधारासाठी असेल, भावनिक आधारासाठी असेल किवा कौटुंबिक व आर्थिक बाबीं बद्दल असेल. अशी महिला आपल्या नवऱ्या विरुद्ध सासरच्या मंडळीं विरुद्ध तक्रार करेल का? आणि समजा काही महिलांनी अशी तक्रार केलीच तर तिचा त्या नंतर संसार टिकेल का? माहेरी किवा सासरी तिला कुणी आसरा देईल का? भादवी कलम ४९८अ नुसार तिने सासरी होणाऱ्या शारीरिक किवा मानसिक त्रासाबद्दल पोलीस स्टेशन मध्ये तक्रार नोंदवली तर तिच्या आयुष्यात पाहिलं काय घडतं- तर सासरचे दरवाजे बंद होतात! तिचं नशीब चांगलं असेल तर माहेरची मानसं साथ देतात. लग्न मोडतं! तिच्या उरलेल्या आयुष्याची सोय व्हावी म्हणून नवऱ्याकडून मिळालेली (जर मिळाली तर) रक्कम माहेरची मानसं हक्कानी काढून घेतात. लग्नात झालेल्या खर्चाची भरपाई म्हणून! उरलेलं आयुष्या ती माहेरी आश्रिता सारखं जगते!

समाजाची मानसिकता, महिलांच्या प्रश्नाकडे बघण्याचा दृष्टीकोन, घरातून मुलींवर होणारे संस्कार, अडचणीत सापडलेल्या महिला व मुलींसाठी शासना तर्फे चालविली जाणारी निवारा केंद्रे( ज्यांची फारशी माहिती कुणाला नाही आणि त्यांची संख्या देखील पुरेशी नाही)- ह्या सर्व बाबी लक्षात घेता मला असं वाटतं कि महिलांसाठीच्या कायद्यात वाढ करण्याबरोबर व सुधारणा करण्याबरोबरच प्रत्येक मुलीला व महिलेला सक्षम बनवणं गरजेचं आहे निर्भय होण्यासाठी, योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता अंगी येण्या साठी, स्वताच स्वाभिमान जपण्यासाठी, माणूस म्हणून जगण्यासाठी!